کنز العرفان فی فقه القرآن (کتاب)

کنزُ الْعِرْفان فی فِقْه القُرْآن کتابی است در آیات الاحکام و آیات فقهی قرآن کریم نوشته عالم و فقیه شیعی مقداد بن عبدالله سیوری حلی (متوفای ۸۲۶ق) معروف به فاضل مقداد‌. این کتاب که در زمره تفاسیر موضوعی است بر شیوه کتب فقهی نوشته شده است. مؤلف، در این کتاب تنها آیات فقهی را بررسی کرده و در بیان اقوال علما و نقل احادیث و شان نزول آیات، از تفسیر مجمع البیان استفاده کرده است.

درباره مؤلف

مقداد بن عبدالله بن محمد حلّی سُیوری (متوفی۸۲۶ق)، فقیه و متکلم شیعی، معروف به فاضل مقداد. او در قریه سُیور از توابع حلّه و در قبیله بنی اسد به دنیا آمد. او از معروفترین شاگردان شهید اول بوده و از او روایت کرده است. از علی بن هلال الجزائری، ابن قطّان حلی و حسن بن راشد حلی در شمار شاگردان وی یاد کرده‌اند.

روش تألیف

فاضل سیوری می‌نویسد:

«در میان علما مشهور است که تعداد آیات احکام حدود پانصد آیه است؛ ولی من در کتاب کنزالعرفان تمام آیات را آورده و تکراری‌ها را حذف کرده‌ام و تعداد آنها به پانصد آیه نمی‌رسد.»

وی تصریح می‌کند:

«کسی گمان نبرد که ما آیه‌ای را ترک کرده‌ایم؛ بلکه هدف آن بوده که آیات الاحکام بررسی شود نه اینکه تعداد آنها زیاد شود.»

روش این کتاب در پرداختن به آیات الاحکام بر خلاف ابن عربی و جصاص که ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن بحث کرده‌اند بر اساس باب‌های فقهی است و ضمن بیان احکام شرعی بر طبق آیات قرآن به نقل نظرات مذاهب دیگر و رد آن‌ها هم می‌پردازد.

ویژگی‌ها

بین کنزالعرفان و مجمع البیان فی تفسیر القرآن اثر فضل بن حسن طبرسی شباهت‌های بسیاری از جهت نظم و ترتیب مطالب، زیبایی کلام و اتقان و انسجام وجود دارد.
برخی دیگر از ویژگی‌های کتاب به این شرح است:

• کتاب بر اساس تفسیر موضوعی است و از طهارت شروع شده و دیات پایان بخش آن است.
• مؤلف هر آیه‌ای را که مربوط به احکام بوده آورده و از آیات تکراری و بی‌ربط پرهیز کرده است.
• مؤلف، ابتدا تمام آیه را ذکر کرده و سپس به شرح آن می‌پردازد، برخلاف مقدس اردبیلی در زبدة البیان که هر فراز آیه را جداگانه آورده و سپس به شرح آن پرداخته است.

نگاهی به محتوا

آغاز کتاب پس از مقدمه توضیحی درباره نزاهت به عنوان معنای لغوی طهارت و استشهاد به آیه۴۲ سوره آل عمران است.يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ اى مريم، خداوند تو را برگزيده و پاك ساخته سیوری در ادامه آیاتی از قرآن را برای توضیح معنای طهارت وموارد کاربردش نقل کرده که نخستین آنها آیه ۶ سوره مائده است.يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ... به باور نوسنده هر چند آیه خطاب به مؤمنان است(زیرا آنان هستند که چون مؤمن هستند هم آماده امتثال دستورات خداوند هستند و هم از این دستورات بهره می‌برند) ولی کافران هم مکلف به انجام فروع دین هستند و مفهوم آیه که کافران را از خطاب خارج می کند حجت نیست. پایان بخش کتاب آیات مربوط به قضا و شهادات است آیه پانزدهم که آخرین آیه در این بخش است آیه ۸ سوره مائده است يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ ۖ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَىٰ أَلَّا تَعْدِلُوا ۚ اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَىٰ ۖ وَاتَّقُوا اللَهَ ۚ إِنَّ اللهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، براى خدا به داد برخيزيد [و] به عدالت شهادت دهيد، و البته نبايد دشمنى گروهى شما را بر آن دارد كه عدالت نكنيد. عدالت كنيد كه آن به تقوا نزديكتر است، و از خدا پروا داريد، كه خدا به آنچه انجام مى‌دهيد آگاه است. نویسنده از آیه استفاده کرده که انسان باید تمام کارهایش خالص برای خدا باشد و براساس عدل شهادت بدهد زیرا برپایی دنیا و آخرت به عدل است و دشمنی با هیچ کسی نباید مانع شهادت بر اساس عدالت و پای‌بندی به آن باشد زیرا عدالت نزدیک ترین راه برای دستیابی به تقوا است و نکته نهایی این که در آیه برای رعایت مصالح بندگان تأکید بر اقامه شهادت شده است چنان‌چه امیرالمؤمنین(ع) در سخنی فرمود: خداوند شهادت دادن (به حق و بر اساس عدالت) را برای ایستادن در برابر انکار کنندگان حق واجب کرده است.

اعتبار کتاب

شهرت و اعتبار کنزالعرفان، نزد علمای اهل سنت هم مشابه تفسیر مجمع البیان است؛ به طوری که یکی از علمای معاصر آنها در کتاب خود (التفسیر و المفسرون) این کتاب را به عنوان یکی از ۴ تفسیر برتر معرفی نموده است و می‌نویسد:

مقداد بن عبد الله بن محمد بن الحسین بن محمد سیوری یکی از علمای مذهب اثناعشری است که در بین آنها به علم و فضل و تحقیق و تدقیق مشهور و دارای تالیفات فراوانی است.

منابع کتاب

فاضل سیوری در بیان اقوال علما و نقل احادیث و شان نزول آیات، بهره‌های فراوانی از تفسیر مجمع البیان برده و از آن اقتباس نموده است.

نسخه‌ها

تصحیح و مقابله این کتاب بر اساس دو نسخه چاپی و چند نسخه خطی انجام پذیرفته که یکی از دو نسخه چاپی به صورت مستقل با قطع وزیری و دیگری در حاشیه تفسیر منسوب به امام عسکری(ع) است.

از میان نسخه‌های خطی، سه نسخه به این شرح است:

1. نسخه قدیمی تصحیح‌شده‌ای که دارای حواشی بسیاری بوده اما تعدادی از صفحات آن مفقود شده است.
2. نسخه تصحیح‌شده خطی به‌خط مسعود بن حیدر حسنی زواری که در سال ۹۷۹ق به نگارش درآمده و دارای حواشی متفرقه است.
3. نسخه خطی تصحیح‌شده به‌خط علی‌اکبر بن عین‌الله ویسی که در سال ۱۴۰۱ق نوشته شده و دارای حواشی متفرقه است.
   

این دو نسخه اخیر در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است.

پانویس

منابع

• سیوری، مقداد بن عبدالله، کنزالعرفان، تصحیح عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قم، مکتب نوید اسلام، ۱۴۲۲ ق.
• تهرانی، آقابزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
• معرفت، محمدهادی، التفسیر و المفسرون، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۴۱۸ق.
• ربانی، محمدحسن، کنز العرفان فی فقه القرآن، تالیف مقداد بن عبدالله سیوری، فقه، زمستان ۱۳۸۵ش، شماره ۵۰.

پیوند به بیرون